Borelioza, czyli tajemnicza choroba odkleszczowa – objawy i leczenie

Borelioza, często nazywana chorobą z Lyme, to schorzenie spowodowane przez ugryzienie zakażonego kleszcza. Objawy boreliozy mogą być różne, od rumienia, przez symptomy grypopodobne i powiększenie węzłów chłonnych, aż po zapalenie stawów, zapalenie mięśnia sercowego, czy przewlekłe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Warto znać objawy boreliozy, aby dokonać szybkiej diagnozy. W ten sposób możliwe jest natychmiastowe wprowadzenie leczenia i całkowite wyleczenie choroby. Borelioza staje się coraz bardziej zauważalna ze względu na wzrost liczby przypadków zakażeń kleszczowych w różnych regionach świata. Z tego powodu należy poszerzać świadomość społeczeństwa i wspólnymi siłami zapobiegać zakażeniom.

1. Borelioza co to jest?
2. Borelioza drogi zakażenia
3. Czynniki zwiększające ryzyko zakażenia na boreliozę
4. Borelioza objawy
5. Jak zdiagnozować boreliozę?
6. Leczenie boreliozy
7. Szczepionka na boreliozę
8. Zapobieganie boreliozie
9. Jak długo żyje się z boreliozą?

Borelioza co to jest?

Borelioza, zwana również chorobą z Lyme, to zakaźna choroba wywoływana przez spiralną bakterię Borrelia burgdorferi, przenoszoną przez kleszcze. W przypadku ukąszenia kleszcza bardzo ważny jest czas pozostawienia go na skórze. Do zakażenia bakterią dochodzi od 24 do 48 godzin od wkłucia się pasożyta w skórę człowieka. Z tego powodu szybkie zauważenie kleszcza i jego prawidłowe usunięcie zmniejsza ryzyko zakażenia i powstania choroby. Borelioza może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, jeśli nie jest odpowiednio wcześnie zdiagnozowana i leczona.

Na całym świecie opisano około 700 gatunków kleszczy, w Europie jest ich 70, natomiast w Polsce – 19, z czego najpowszechniej występuje kleszcz pospolity. Kleszcze to małe pajęczaki, które żyją na powierzchni ciała swoich żywicieli. Żywią się krwią swoich gospodarzy, przyczepiając się do skóry i ssąc krew przez specjalnie przystosowane aparaty gębowe. Co ciekawe podczas wszczepiania się w skórę, wprowadzają substancję znieczulającą, dzięki której ukłucie jest niewyczuwalne. Należy więc wystrzegać się kleszczy i korzystać ze środków zapobiegawczych, w tym z odpowiednich repelentów, a także odzieży ochronnej. Jeśli przebywamy na terenach zalesionych lub w wysokich trawach, warto dokładnie obejrzeć swoje ciało w poszukiwaniu kleszczy. Najczęstsze miejsca wkłuć kleszcza to wewnętrzna strona ramion i nóg, pachy, pachwiny oraz pośladki.

Statystyki NFZ pokazują wyraźny wzrost liczby zachorowań na choroby odkleszczowe. W samym 2023 roku zanotowano aż 104 tys. przypadków, co oznacza znaczący wzrost względem lat poprzednich. Co więcej, już w pierwszej połowie 2025 roku potwierdzono ponad 11 tys. zachorowań na boreliozę i ponad 200 przypadków kleszczowego zapalenia mózgu – to niemal 28% więcej niż o tej samej porze rok wcześniej. Trend jest niepokojący i pokazuje, że ryzyko nie tylko nie maleje, ale z roku na rok realnie rośnie.

Boreliozowe zapalenie stawów

Borelioza stawowa lub boreliozowe zapalenie stawów to jedna z form boreliozy, której objawy to wędrujące bóle okołostawowe i mięśniowe. Mimo iż nazwa wskazuje na zapalenie stawów, to choroba często rozwija się bez typowych symptomów zapalenia. Przy boreliozie stawowej zajęty jest zazwyczaj jeden staw np. kolanowy, skokowy, czy barkowy, a sam ból występuje często tylko po jednej stronie. Choroba może pojawić się szybka, ale także w niektórych przypadkach ujawnia się dopiero po 2 latach od ukłucia kleszcza. Dodatkowo dolegliwości często mają charakter nawrotowy i mogą trwać od kilku dni do tygodni, a w niektórych przypadkach nawet lat. Mimo przewlekłego przebiegu, boreliozowe zapalenie stawów nie prowadzi do trwałych uszkodzeń kości i chrząstek, jak ma to miejsce np. w reumatoidalnym zapaleniu stawów.

Borelioza stawowa może przypominać inne choroby stawów, a aby ją potwierdzić najczęściej wykonuje się dwa testy – oznaczanie przeciwciał IgM i IgG metodą ELISA i test Western-Blot. Leczenie polega na długotrwałej antybiotykoterapii. Najczęściej stosuje się doksycyklinę lub ceftriakson przez 28–30 dni. Wsparciem są także leki przeciwzapalne. Dokładna diagnostyka pozwala uniknąć pomyłek i skutecznie wdrożyć leczenie.

Borelioza drogi zakażenia

Borelioza przenoszona jest przez ugryzienie zakażonego kleszcza. Bakterie przenoszone są przez ślinę kleszcza do organizmu człowieka podczas jego karmienia się krwią. Jak odbywa się zakażenie boreliozą? Na początku kleszcz znajduje odpowiednie miejsce na skórze człowieka, najczęściej ciepłe i wilgotne, do którego może się przyczepić. Używa do tego silnych szczęk i wszczepia się w skórę. Wtedy zaczyna wstrzykiwać swoją ślinę do rany. Ślina kleszcza zawiera substancje, które zapobiegają odczuwaniu bólu przez człowieka. Dzięki temu kleszcz może pozostać niezauważony nawet przez kilka dni, czy tygodni. Wtedy także kleszcz przenosi bakterie atakujące organizm człowieka. Przeniesienie bakterii z kleszcza na człowieka może trwać od 24 do 48 godzin. Dlatego szybkie usunięcie kleszcza znacząco zmniejsza ryzyko zakażenia boreliozą. Po tym czasie można już mówić o zakażeniu, a pierwszym objawem jest najczęściej rumień pojawiający się na skórze w miejscu ugryzienia.

Zakażenie boreliozą przez ugryzienie kleszcza jest procesem złożonym, który wymaga odpowiednich środków zapobiegawczych i szybkiej reakcji w przypadku ugryzienia. Świadomość i edukacja na temat kleszczy i boreliozy są kluczowe dla ochrony zdrowia.

Czynniki zwiększające ryzyko zakażenia na boreliozę

Borelioza może wystąpić u każdego, kto ma kontakt z zakażonymi kleszczami, jednak istnieją czynniki, które mogą zwiększyć ryzyko zakażenia tą chorobą. Pierwszym oczywistym czynnikiem ryzyka jest częste przebywanie na świeżym powietrzu. Do zakażenia boreliozą dochodzi poprzez ugryzienie kleszcza. Należy więc uważać, za każdym razem, gdy jesteśmy na dworze. Warto także wspomnieć, że obszary, których szczególnie trzeba się wystrzegać, to m.in. lasy, parki, tereny z wysokimi trawami, pola i zielone obszary podmiejskie. Ludzie, którzy przebywają lub pracują w obszarach, gdzie kleszcze są powszechne i zarażone boreliozą, mają większe ryzyko zakażenia. Na kleszcze należy także uważać we własnym ogrodzie. Praca przy grządkach i doglądanie własnego ogrodu jest przyjemną formą spędzania wolnego czasu, jednak także w tym miejscu można mieć kontakt z kleszczami.

Czynnikiem zwiększające ryzyko zakażenia na boreliozę jest także brak odpowiednich ochrony. Niedostateczne stosowanie środków odstraszających kleszcze, ubiór odsłaniający ciało lub brak regularnego sprawdzania ciała po przebywaniu na terenach z kleszczami zwiększają ryzyko ugryzienia przez zakażonego kleszcza.

Borelioza objawy

Borelioza może prowadzić do szeregu objawów, które różnią się w zależności od stadium choroby. Objawy boreliozy mogą być podzielone na wczesne, czyli te, które pojawiają się w ciągu kilku tygodni od ugryzienia kleszcza, oraz objawy późne, które mogą wystąpić nawet kilka lat po zakażeniu. Okres wylęgania boreliozy wynosi od 3 do 30 dni, jednak objawy choroby mogą manifestować się nawet po kilku latach.

Borelioza – Postać wczesna ograniczona

Pierwsze stadium boreliozy, zwane jest postacią choroby wczesną ograniczoną. Wtedy objawy pojawiają się po tygodniu do 8 tygodni po zakażeniu. W tym przypadku wymienia się takie symptomy jak:

• Rumień wędrujący – Jest to jeden z najbardziej charakterystycznych objawów boreliozy. Najczęściej na początku przypomina czerwoną plamkę, która stopniowo powiększa się i tworzy pierścień z jaśniejszym środkiem, którego średnica przekracza 5 cm. Rumień zauważalny jest między 3. a 30. dniem od zakażenia, ale najczęściej widać go już po tygodniu. Występuje on w miejscu ukąszenia lub w jego pobliżu. Rumień przy boreliozie nie boli i nie swędzi. Może więc pozostać niezauważony, jeśli znajduje się w mało widocznym miejscu. Należy także dodać, że w niektórych przypadkach objawy skórne, takie jak rumień wędrujący, mogą w ogóle nie wystąpić. Mimo iż rumień wędrujący to jeden z najczęstszych objawów boreliozy, występuje on w około 60% przypadków. Brak rumienia nie wyklucza więc boreliozy, a uwagę należy zwrócić też na inne symptomy pomagające w diagnozie.
• Chłoniak limfocytowy skóry – Jest to stosunkowo rzadka manifestacja boreliozy. Wyglądem przypomina mały guzek o czerwononiebieskim zabarwieniu. Guzek jest niebolesny, co oznacza, że zazwyczaj nie powoduje dyskomfortu fizycznego, mimo że może być zauważalny wizualnie. Najczęściej zmiana ta pojawia się w miejscach takich jak płatek ucha, małżowina uszna, brodawka sutkowa lub moszna. Są to miejsca, gdzie skóra jest cienka i bardziej narażona na zmiany. Co ciekawe częściej pojawia się u dzieci niż u dorosłych.
• Objawy grypopodobne – gorączka, bóle głowy, bóle mięśni i stawów, ogólne zmęczenie.
• Miejscowe powiększenie węzłów chłonnych.

Objawy boreliozy – Postać wczesna rozsiana

Drugim stadium boreliozy jest postać wczesna rozsiana. Wtedy objawy choroby pojawiają się od 3 do 26 tygodni po zakażeniu. Objawy boreliozy w tym czasie obejmują:

• Rumień wędrujący mnogi – Jest to kolejna manifestacja rumienia, w tym przypadku w formie mnogiej. Pojawiają się różne zmiany o jednolitym zabarwieniu i mniejszej średnicy. W tym przypadku jest to objawy typowy dla dorosłych.
• Zapalenie stawów – Ten symptom najczęściej dotyka jednego lub kilku dużych stawów np. łokciowego, kolanowego, czy barkowego. Zajęte stawy stają się opuchnięte i bolesne, jednak objawom tym nie towarzyszy ogólnoustrojowa reakcja zapalna. Choroba charakteryzuje się nawrotami, które mogą trwać od kilku dni do kilku tygodni. Dobra wiadomość jest jednak taka, że trwałe uszkodzenie stawu jest rzadkością.
• Zapalenie nerwów czaszkowych – Jest to schorzenie, które prowadzi do poważnych konsekwencji, czyli do porażenia mięśni twarzy i zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. W drugim stadium boreliozy przy tym symptomie mogą pojawiać się bóle głowy, bóle pleców, ogólne zmęczenie, zaburzenia pamięci, trudności z koncentracją, nudności, czy nawet nadwrażliwość na światło. Ten objaw boreliozy jest więc bardzo poważny i skutkuje dużą zmianą w prawidłowym funkcjonowaniu naszego organizmu.
• Zapalenie mięśnia sercowego – W tym przypadku objawy występują nagle i wiążą się z zaburzeniami przewodzenia i rytmu serca, a także symptomami stawowymi i neurologicznymi. Zapalenie mięśnia sercowego przy boreliozie nie jest powszechne i występuje u około 5% chorych.

Postać późna boreliozy

Borelioza jest chorobą, która może atakować nasz organizm przez bardzo długi czas. Nie zawsze objawy pojawiają się tuż po zakażeniu. W niektórych przypadkach symptomy manifestują się dopiero po 6-12 miesiącach po zakażeniu i jest to tzw. postać późna boreliozy. W tym przypadku wśród objawów boreliozy możemy wymienić:

• Przewlekłe zanikowe zapalenie skóry – Jest to zaburzenie skórny, które dotyczy głównie rąk i nóg. Objawia się poprzez ogólne zaczerwienienie i obrzęk, który prowadzi do poszerzenia naczyń krwionośnych. Przy tym zaburzeniu skóra jest cienka i traci owłosienie, a powstałe zmiany są bolesne.
• Przewlekłe zapalenie stawów – Jest to dolegliwość, która najczęściej dotyka stawy kolanowe. Charakteryzuje się nawracającymi bólami i obrzękami stawów. Objawy te zazwyczaj nie są łagodzone przez leki przeciwzapalne i mogą prowadzić do trwałego uszkodzenia stawów, jeśli nie zostaną odpowiednio leczone.
• Przewlekłe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu oraz neuropatia obwodowa, czyli uszkodzenie nerwów obwodowych, również mogą być konsekwencjami boreliozy.

Borelioza objawy neurologiczne

Borelioza związana jest także z szeregiem objawów neurologicznych, które pojawiają się, gdy choroba jest nieleczona. Neuroborelioza dotyczy układu nerwowego, a wśród objawów znajdziemy:

• Zapalenie opon mózgowych, które objawia się przez silne bóle głowy, sztywność karku, nadwrażliwość na światło,
• Porażenie nerwu twarzowego, np. widoczna asymetria twarzy, opadanie części twarzy, trudności z mruganiem, domykaniem powieki, marszczeniem nosa,
• Ból korzeniowy i związane z nim bóle pleców, szyi i kończyn,
• Zaburzenia czucia,
• Zaburzenia koncentracji.

Późna neuroborelioza pojawia się jedynie u około 2% przypadków. Jej objawy to przede wszystkim zapalenie mózgu i rdzenia, co wiąże się z zaburzeniami świadomości, zachowania, nadmiernym napięciem mięśni, zaburzeniami chodzenia, czy symptomami psychiatrycznymi.

Jak zdiagnozować boreliozę?

Diagnoza boreliozy może być wyzwaniem ze względu na różnorodność objawów oraz możliwość występowania innych chorób o podobnych objawach. Aby zdiagnozować chorobę odkleszczową, można wykorzystać kilka metod diagnostycznym. Najprostszym sposobem diagnozy boreliozy jest stwierdzenie obecności rumienia wędrującego. Jego obecność można zauważyć już we wczesnym stopniu choroby i ta metoda diagnostyczna nie wymaga dodatkowych badań. Jednak w przypadku innych objawów konieczne jest potwierdzenie zakażenia poprzez badanie na obecność przeciwciał IgM i IgG, które można wykryć zarówno we krwi, jak i w płynie mózgowo-rdzeniowym. W tym celu wykorzystuje się badanie metodą ELISA, a dodatni wynik należy dodatkowo potwierdzić testem Western Blot. Jedynie w ten sposób możliwe jest postawienie diagnozy, jeśli równocześnie występują objawy boreliozy.

Co ciekawe wynik dodatni nie oznacza boreliozy, a informuje o kontakcie z bakterią. Warto także pamiętać, że przeciwciała klasy IgM pojawiają się po 3-4 tygodniach od zakażenia, a IgG po 4-8 tygodniach. Obie klasy przeciwciał mogą utrzymywać się w organizmie przez wiele lat, nawet po skutecznym leczeniu. 

W diagnostyce boreliozy istnieją również inne metody, takie jak hodowla krętków, wykrywanie antygenów w moczu czy testy PCR. Jednakże metody te mają ograniczoną skuteczność i mogą dawać fałszywie dodatnie wyniki, dlatego nie są powszechnie zalecane. 

Szybka i trafna diagnoza wczesnej fazy boreliozy umożliwia skuteczne leczenie antybiotykami. W przypadkach przewlekłych i rozsianych choroba jest trudniejsza do zdiagnozowania. Diagnoza opiera się wtedy na szczegółowym wywiadzie, objawach klinicznych oraz wynikach testów serologicznych. Ostateczne rozpoznanie boreliozy wymaga potwierdzenia obecności charakterystycznych objawów klinicznych, ponieważ same wyniki testów bez objawów nie są wystarczające.

Leczenie boreliozy

Leczenie boreliozy zależy od stadium choroby oraz obecnych objawów. Wczesne stadium boreliozy, szczególnie jeśli jest to rumień wędrujący lub objawy ogólnoustrojowe, często wymaga stosowania antybiotyków przez okres około 2-4 tygodni. W przypadku boreliozy neuroboreliozy, która wpływa na układ nerwowy, mogą być stosowane również antybiotyki w postaci dożylnych infuzji. Antybiotykoterapię należy rozpocząć od razu po pojawieniu się rumienia wędrującego, jest to bardzo istotny element leczenia choroby z Lyme. W cięższych przypadkach choroby konieczne jest dłuższe przyjmowanie antybiotyków, a także zastosowanie dodatkowego leczenia, które wspomaga zdrowie pacjenta.

Jak wiadomo, że leczenie przebiega prawidłowo? Skuteczność leczenia ocenia się na podstawie ustąpienia objawów. W niektórych przypadkach może dojść do całkowitego ustąpienia symptomów, a w innych ustaje tylko część z nich. Bardzo ważne jest szybkie rozpoznanie i wprowadzenie leczenia antybiotykami, ponieważ borelioza prowadzi do trwałych uszkodzeń, które mogą utrzymywać się na długo po zakończeniu terapii, szczególnie jeśli antybiotyki wprowadza się w późnym stadium choroby. Wtedy skuteczność leczenia jest znacznie niższa. 

Czy borelioza jest wyleczalna?

Tak, borelioza jest chorobą, która może być całkowicie wyleczona, szczególnie gdy zostanie zdiagnozowana we wczesnym stadium choroby i wdrożone zostanie odpowiednie leczenie antybiotykami. Szacuje się, że skuteczność leczenia w początkowej fazie wynosi nawet do około 90%. Standardowo antybiotyki przyjmuje się przez około 21-28 dni i po tym czasie można już określić, czy leczenie zadziałało.

Szczepionka na boreliozę

Aktualnie nie ma szczepionki na boreliozę. Choć w przypadku wielu chorób zakaźnych immunoprofilaktyka odgrywa kluczową rolę w ograniczaniu liczby zachorowań, w przypadku boreliozy taka forma ochrony nie jest na razie możliwa. Z tego względu tak ważne są indywidualne działania ochronne.

Dobra wiadomość jest jednak taka, że szczepionka nad boreliozą jest w fazie testów. Pod koniec 2025 roku mają zostać opublikowane wyniki trzeciej fazy badań nad szczepionką przeciwko boreliozie. VLA15 to jedyny preparat tego typu, a jeśli wszystkie badania zostaną potwierdzone, szczepiona może zostać zarejestrowana w Unii Europejskiej już w 2026 roku. Przeprowadzone badania pokazują, że szczepionka jest dobrze tolerowana, a wszelkie niepożądane działania mają łagodny przebieg. Jest to bardzo ważna informacja, ponieważ potrzeba działania przeciwko boreliozie jest coraz większa. Nowa szczepionka może stać się przełomem w zapobieganiu tej podstępnej chorobie.

Zapobieganie boreliozie

Zapobieganie boreliozie polega głównie na unikaniu ekspozycji na kleszcze, które są głównym źródłem zakażenia. Ale jak to zrobić? Należy unikać obszarów, na których występują kleszcze, a więc terenów z dużą ilością wysokich traw, krzewów i drzew. Z tego powodu należy wystrzegać się lasów, parków oraz pól. Gdy jednak udajesz się na tereny, gdzie mogą występować kleszcze, noszenie długich spodni, długich rękawów, czapki i butów może ograniczyć narażenie na ugryzienia.

Równie, jeśli nie ważniejsze jest stosowanie preparatów odstraszających kleszcze. Po powrocie z terenów, gdzie mogą być kleszcze, dokładnie sprawdź skórę, zwłaszcza miejsca trudno dostępne, takie jak pachy, krocze, owłosiona skóra głowy i okolice za uszami. Jeśli zauważysz kleszcza na skórze, usuń go jak najszybciej, używając odpowiedniego narzędzia, np. pęsety, i staraj się wyciągnąć go w całości, nie uszkadzając ciała kleszcza. Pamiętaj, że zapobieganie jest kluczowe w przypadku boreliozy, dlatego warto stosować się do powyższych zaleceń, zwłaszcza gdy przebywasz w obszarach, gdzie kleszcze są powszechne.

Odzież ochronna przy kleszczach

Wybierając się do lasu, na łąkę, czy w inne miejsca, gdzie występowanie kleszczy jest dużo większe, należy odpowiednio się ubrać. Najlepszą radą jest zakrycie jak najwięcej ciała. Długie spodnie ze ściągaczami i bluzka z długim rękawem to nasi sprzymierzeńcy w ochronie przed kleszczami. Warto wybierać odzież w jasnych kolorach, ponieważ na niej łatwiej zauważymy kleszcza. Warto także zainwestować w buty za kostkę i sparować je z długimi skarpetkami. Dobrą praktyką jest także wkładanie nogawek w skarpetki, gdy nie mają one ściągaczy. Dodatkowo nasza głowa powinna być chroniona czapką lub kapeluszem, co także będzie chroniło przed promieniami słonecznymi. Warto także kupić komin, który ochroni okolicę karku i szyi.

Na łące, w lesie, czy podczas spaceru wśród dzikiej roślinności warto zrezygnować z ubrań, które odsłaniają dużą część ciała. Nie sprawdzą się, więc krótkie spodenki, szorty, mini sukienki, czy top odkrywające brzuch. Im więcej odkrytej skóry, tym łatwiej dla kleszcza – nie tylko, by nas wyczuć, ale także bez trudu się wczepić. Z tego powodu ubiór powinien być dostosowany do warunków terenowych.

Jak długo żyje się z boreliozą?

Nie istnieją konkretne badania, które informują o długości życia pacjentów z boreliozą. Wiadomo, że szybkie wprowadzenie leczenia pozwala na całkowite wyleczenie choroby. Objawów nie można lekceważyć, ponieważ mogą prowadzić do wielu nieodwracalnych powikłań. Z boreliozą związane są takie symptomy jak stałe zmęczenie, zaburzenia i problemy skórne, zapalenie stawów, zapalenie nerwów czaszkowych, zapalenie mięśnia sercowego, czy nawet zapalenie opon mózgowych. objawy te mogą znacznie utrudniać prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Jednak jeśli borelioza zostanie wykryta odpowiednio wcześnie, możliwe jest uniknięcie wszystkich powikłań i całkowity powrót do zdrowia.

Bibliografia:

1. Narodowy Fundusz Zdrowia, Poradnik Pacjenta – Nie lekceważ ukąszenia kleszcza.
2. Ministerstwo Zdrowia (gov.pl), Co należy wiedzieć o kleszczach? 
3. Fundacja Borelioza.org, Najczęściej zadawane pytania (FAQ)